Dünyada Suyun Ticarileştirilmesi ve Su Mücadeleleri

Suyun ticarileştirilmesi dünyanın birçok ülkesinde 1990’lı yıllarla birlikte başlamış ve bugün hâlâ süren, halk açısından yarattığı yıkıcı sonuçlar ise çoktandır gözle görülür biçimde ortaya çıkmış bir süreçtir.

Su şirketleri genellikle Avrupa kökenli (en başta Fransa olmak üzere) olup, yerli sermayeyle ve hükümetlerle el ele vererek ülke pazarlarına girmektedirler. Genellikle Dünya Bankası ve IMF gibi kredi veren kuruluşlarla işbirliği içindedirler. Bu kuruluşlar kredi verirken su hizmetlerinin ticarileştirilmesini ve özelleştirilmesini bir koşul olarak ileri sürmektedirler.

Her ne kadar şirketler kamunun kaynaklarının suyu iyi yönetmeye yetmediğini ileri sürerek herkesi daha sağlıklı suya ulaştırmayı, suyun yeterliliğini ve sürekliliğini sağlamayı, şebekeleri yenilemeyi ve iyileştirmeyi, ileri dönük yatırımlarda bulunarak ülke içinde istihdam yaratmayı ve makul bir fiyat politikası uygulanacağını vaat etseler de suyun ticarileştirildiği ülkelere bakıldığında istihdam yaratacak yatırımların yapılmadığı, aksine su hizmetlerinde çalışan personelin maliyetleri kısma adına çoğu zaman işten çıkarıldığı veya ücretlerinin düşürüldüğü, halka ulaşan su hizmetlerinin kısıtlandığı, su fiyatının sözleşmelerde taahhüt edilen oranların çok üstünde arttırıldığı rahatlıkla görülür.

Dünya Bankası, projelerden yararlananların karar alma ve uygulama süreçlerine katılmasını kağıt üzerinde temel kurallarından biri olarak koysa da birçok ülkede su hizmetlerinin özelleştirilmesi sürecine halkın hiçbir katılımı olmamış, bu konuda en ufak bir çalışma bile yapılmamıştır.

Örneğin Mexico City’de olduğu gibi, aynı bölgeye farklı su şirketleri girmişse mahalleden mahalleye bile değişen fiyatlar ortaya çıkabilmiştir. Kimi zaman zenginlerin yaşadığı mahalleler dışında yaşayanlara hiçbir hizmet verilmemiş; altyapı hizmetlerini bir yana bırakalım, kimi yerde sular tamamen kesilerek halk susuzluğa mahkum edilmiştir.

Bu gözü dönmüş kâr hırsının getirdiği uygulamaların sonucunda, yağmur sularını bile tekeline almaya kalkan özel şirketlere karşı halk ayaklanmaları elbette kaçınılmaz olmuştur. Sermaye halkların suyuna göz dikmişken halklar da boş durmayarak yaşam hakları kapsamında olan sularına yapılan bu saldırıların ancak bilinçli ve örgütlü bir mücadele ile engellenebileceğinden hareketle, yıllarca süren mücadeleler vermiş, direnişler ve başkaldırılar örgütlemişlerdir. Bu direnişlerin başarılı olduğu birçok örnek olduğu gibi başarısız örnekler de yok değildir. Tablo 1’de ülkeler ve kentlerde gerçekleştirilen başarılı mücadele örnekleri görülebilir.

Ülke	Şehir	Yıl	Sonuç
Polonya	Lodz	1994	Özelleştirme engellendi (Yerel seçim sonrası)
Macaristan	Debrecen	1995	Özelleştirme engellendi (Belediye kararı)
İsveç	Malmö	1995	Özelleştirme engellendi (Belediye kararı)
ABD	Washington	1996	Özelleştirme engellendi (Belediye kararı)
Arjantin	Tucuman	1998	İptal ve kamuya geri dönüş (Eyalet seçimi sonrası)
Almanya	Münih	1998	Özelleştirme engellendi (Belediye kararı)
Brezilya	Rio de Janeiro	1999	Özelleştirme engellendi (Mahkeme kararı)
Kanada	Montreal	1999	Özelleştirme engellendi (Belediye kararı)
Panama		1999	Özelleştirme engellendi (Ulusal seçim sonrası)
Trinidad		1999	İptal ve kamuya geri dönüş (Hükümet kararı)
Bolivya	Cochabamba	2000	İptal ve kamuya geri dönüş (Hükümet kararı)
Brezilya	Limeira	2000	Tamamlanmamış iptal (Bkz. Brezilya 2002)
Almanya	Potsdam	2000	İptal ve kamuya geri dönüş (Belediye kararı)
Macaristan	Szeged	2000	Tamamlanmamış iptal
Mauritius		2000	Özelleştirme engellendi
Tayland		2000	İptal ve kamuya geri dönüş
ABD	Birmingham	2000	İptal ve kamuya geri dönüş (Belediye kararı)
Arjantin	Buenos Aires	2001	Tamamlanmamış iptal
Fransa	Grenoble	2001	İptal ve kamuya geri dönüş
Arjantin	Buenos Aires	2002	Özelleştirme engellendi
Brezilya		2002	Özelleştirme politikası terkedildi (Ulusal seçim sonrası)
Paraguay		2002	Özelleştirme engellendi (Parlamento kararı)
Polonya	Poznan	2002	Özelleştirme engellendi (Belediye kararı)
Güney Afrika	Nkonkobe	2002	Özelleştirme engellendi (Mahkeme kararı)
Tayland		2002	Özelleştirme engellendi (Hükümet kararı)
ABD	Atlanta	2003	Özelleştirme engellendi (Belediye kararı)
Uruguay		2004	Referandum ile özelleştirme yasaklandı
Hollanda		2004	Yasa ile özelleştirme yasaklandı
Tanzanya		2005	Anlaşma iptal edildi
Guyana		2007	Anlaşma iptal edildi
Nepal	Katmandu	2007	Firma çekildi
Güney Afrika		2008	Kontörlü sayaçların anayasaya aykırı olduğu kararı çıktı
Endonezya	Jakarta		Devam ediyor
Gana			Devam ediyor
Hindistan	Delhi		Devam ediyor
Sri Lanka			Devam ediyor
Kuzey İrlanda			Devam ediyor
Fransa	Paris	2010	İptal ve kamuya geri dönüş

Tablo 1: Başarılı olan ve devam eden mücadeleler

Dünyadaki mücadeleler, Cochabamba örneğinde olduğu gibi şiddetli, kanlı veya Güney Afrika’da olduğu gibi sayaçların kırıldığı eylemlerle olduğu kadar, halk düşmanı su politikalarının uygulanmasına seçimler veya referandumlar yoluyla engel olma gibi, çok sayıda farklı yöntemin uygulandığı zengin bir çeşitlilik içermektedir.

Dünyada su hakkı uğruna verilmiş bu mücadeleler birçok örgütün ortak çabası olarak şekillenmiştir. Çok farklı tipte ve sayıda ittifaklar bu mücadelelerde yer almıştır. Sendikalar, çevreci gruplar, tüketici dernekleri, halk grupları, çiftçiler, bazen yöneticiler, bireysel politikacılar, politik partiler ve örgütler, demokratik kitle örgütleri bu ortak çalışmanın parçası olmuşlardır.  

Su çalışanlarını temsil eden sendikalar neredeyse tüm başarılı ve devam eden (Lodz, Debrecen, Trinidad, Cochabamba, Brezilya, Güney Afrika, Endonezya, Uruguay gibi) özelleştirme karşıtı mücadelelerde öncü bir rol üstlenmiştir. Özellikle diğer grupları ve politik örgütleri hareketlendirmede önemli bir işlevleri olmuştur. Montreal-Kanada’daki mücadelede çevreciler kilit bir görev yapmışlardır. Grenoble-Fransa’da yerel bir politik hareket olan ADES (Association Démocratie Ecologie Solidarité – Demokrasi Ekoloji Dayanışma Derneği) öncülüğünde partiler, sendikalar ve tüketici dernekleri özelleştirme sonlandırılana dek başarılı bir mücadele yürütmüşlerdir.

Şimdi kıtalara göre sınıflandırarak farklı ülkelerde suyun ticarileştirilmesi sürecine ve buna karşı verilen halk mücadelelerine bakalım. 

Sayı 7 Su Sayfa 76-78 İvme Dergisi yazısıdır. Kaynak gösrerilmeden kullanılamaz

Afrika

Afrika kıtasının Dünya Bankası ya da IMF kaynaklı programlara sarılan ülkeleri diğer hizmetlerin yanında su hizmetlerini de özelleştirmiş durumdadır. Uluslararası kuruluşlar Afrika’da verilen kredilerin geri ödenemeyecek biçimde harcanmasını sağlayarak istedikleri kurumu özelleştirme politikasına girişmişlerdir. Su hizmetlerini uluslarası tekellere süreli sözleşmelerle, ortaklık yolu ile, servis ve destek kontratlarıyla, faturalandırma ve yönetim anlaşmalarıyla devreden tüm Afrika ülkelerinde bu özelleştirmeler yoksul halk üzerinde yıkıcı sonuçlar yaratmıştır.

Şu anda Gine, Mali, Güney Afrika, Orta Afrika, Senegal, Kenya, Kamerun, Nijerya başta olmak üzere neredeyse tüm kıtada suyun özelleştirilmesi süreci devam etmektedir. Yoksul halkın mücadelesinin etkisiyle, bekledikleri kârı elde edemeyen su tekelleri yaşadıkları sorunlar nedeniyle Tanzanya, Burundi ve Kamerun için Dünya Bankası bünyesindeki ICSID’a (International Centre for Settlement of Investment Disputes – Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümlenmesi Uluslararası Merkezi) başvurarak bu ülkeleri tazminat ödemek zorunda bırakmışlardır.

Bu özelleştirmelere karşı Afrika’da gerek tek tek ülkelerde gerekse kıta bütünlüğünde mücadeleler sürmektedir. Afrika Su Ağı (AWN) 2007 yılı Ocak ayında Nairobi Kenya’da 7. Dünya Sosyal Forumu sırasında çalışmalara başlayan ve Afrika kapsamında su özelleştirmelerine karşı duran bir örgütlenmedir. Sosyal forumun katılımcısı olan farklı Afrika ülkelerinin ve dünyanın diğer bölgelerindeki su eylemcilerinin işbirliğiyle oluşturulmuştur.

AWN’nin hedefleri arasında Afrika su eylemcilerini bir ağda bir araya getirmek, yerel su eylemcilerinin seslerini uluslararası düzeye taşımak ve yükseltmek, Afrika’daki su eylemcilerinin diğer ülkelerdeki insanlarla bağlantı kurması için kanal görevi görmek ve Afrika içinde ve dışında su konusuyla ilgili bilgi üretmek ve paylaşmak sayılabilir.

AWN’nin bu mücadeleyi yürütürken savunduğu temel ilkeler en başta her türlü su özelleştirmesine karşı savaş olmak üzere, su kaynaklarının yönetiminde katılımcı halk denetimini garanti altına almak, her türlü ön ödemeli su sayaçlarına karşı durmak, suyun insan hakkı olduğu gerçeğinin ulusal yasalarla kabulünü sağlamak ve suyun tedariğinin kamusal bir iş olduğunu kabul ettirmek olarak ifade edilmektedir. Bu ilkeleri kabul eden Afrika’daki tüm örgütler AWN’ye üye olabilirler. Üyeler ilkeleri kabul etmeli ve bu ilkelerin gerçekleştirilmesi için kendi ülkelerinde ve yerellerinde gerekli çalışmaları yürütmelidir.

AWN’nin şu anki sekretaryası Gana’dadır. Üye olan ülkeler Burkina Faso, Senegal, Kamerun, Sierra Leone, Mısır, Güney Afrika, Gana, Tanzanya, Kenya, Togo, Liberya, Tunus, Lesoto, Uganda, Malawi, Zimbabwe, Mali, Namibya, Nijerya’dır.

AWN Afrika’daki ve dünyanın diğer yerlerindeki su eylemcileriyle yukarıda sayılan beş ilkeyi gerçekleştirmek üzere birlikte çalışmaktadır. AWN ile işbirliği içindeki uluslararası örgütlere Mavi Gezegen (Blue Planet), Gıda ve Su İzleme (Food and Water Watch), Dünya İlerleme Hareketi (World Development Movement- WDM) örnek verilebilir.

Tarihi çok da eski olmayan bir ağ olarak AWN, hedeflerine ulaşma ve ilkelerini gerçekleştirme yolunda stratejik bir planı henüz oluşturmamıştır. Su özelleştirmesini destekleyenlerin güçlü ve daha örgütlü olması bu süreci daha da zorlaştırmaktadır. Onların finansal kapasitesi ve hükümetleri etkileme gücü düşünüldüğünde bu işin ne kadar çetin olduğu görülebilir. Ancak bütün bu zorluklara rağmen AWN çok sayıda deneyimli ve gönüllü üyeye sahiptir. Ayrıca dünya çapında birçok birey ve örgütle de ağ kurmuş durumdadır. Temiz ve güvenli suyu sağlamanın küresel bir toplumsal mücadeleyle olacağından hareketle Ağ, daha fazla insan ve örgütün bir araya gelmesi ve güçlerini birleştirmesi gerektiğini düşünmektedir.

Güney Afrika Cumhuriyeti

Güney Afrika’daki su özelleştirilmesi çalışmalarına karşı Johannesburg, Durban, Cape Town ve diğer birçok şehirdeki yoksulların büyük kısmı aktif direnişle karşılık vermiştir. Bu direnişe öncülük etmesi için Özelleştirme Karşıtı Forum (Anti Privatization Forum – APF) kurulmuştur. APF ağırlıklı olarak Guateng eyaletinde (Johannesburg ve Pretoria’yı barındıran eyalet) yaşayan halkı kapsamaktadır. 2000 yılında kurulmuştur. APF’nin ilkesi, suyun temel bir insan hakkı olduğu, yalnızca ücretini ödeyebilenlerin yararlandığı bir imtiyaz olmadığıdır.

Özelleştirme sürecinde APF, Güney Afrika’nın diğer toplumsal hareketleriyle birlikte yoksul halkı ve örgütlü işçileri direniş için harekete geçirmiştir. Bir yandan yasal girişimler bir yandan da halkı bilgilendirme çabasını düzenli ve yoğun bir direnişle bütünleştirerek Güney Afrikalıların temel hizmetlere (su, elektrik, eğitim ve barınma) ücretsiz erişme hakkı için mücadele örgütlemiştir. Bu mücadelelerin bir sonucu olarak 2003 yılının sonlarında Su Özelleştirmesine Karşı Koalisyon (Coalition Against Water Privatisation – CAWP) kurulmuş, böylece çeşitli toplumsal hareketler su özelleştirilmesine karşı bir araya gelmiştir.

APF ve CAWP’nin yardımıyla, yoksul kentliler Vulamanzi (“herkes için su”) Operasyonu adında bir mücadele başlatmıştır. Mücadele halkın kimi özelleştirilmiş su denetim ölçülerini (kontörlü sayaçlar, damlatma sistemleri ve yeniden yönlendirilmiş su boruları gibi) atlatmaları ve suya özgürce ulaşmaları için yardımcı olmuş ve tabandan yükselen bir hareketle doğrudan suyun ‘ticarileştirilmesinin geri alınması’ (decommodification) gerçekleşmiştir. Bazı yoksul bölgelerde, özelleştirilmiş su dağıtımına açık bir şekilde karşı koymak için kontörlü sayaçlar kırılmıştır.

Güney Afrika halkının hakları ve genelde insan hakları konusunda tüm burjuva politikacıları gibi samimiyetsiz olan Afrika Ulusal Kongresi politikacıları (African National Congress – ANC) ile hükümet bürokratları, özelleştirmelere karşı direnenleri ‘ödememe kültürü’nü yasallaştırmaya çalışan ‘suçlular’ ve ‘anarşistler’ olarak nitelemiştir. Amaçları toplumda geniş destek bulan muhalefeti/direnişi kırmaktır. 2002-2005 yılları arasında bu amaçla yüzlerce kişi tutuklanmıştır.

Özelleştirme karşıtı direnişler özelleştirme sürecini durdurmayı hemen başaramasa da mücadelenin yoğun baskısı sonucu ANC hükümeti, 2002 yılının sonlarında kısmi bir ücretsiz su politikası oluşturmak zorunda kalmıştır. Ancak yine de her hane için ayda ücretsiz 6000 litre su tahsisi yapılması gerekirken milyonlarca insan halihazırda bundan faydalanamamaktadır. Bu miktar ortalama yoksul bir Güney Afrika hanesinin temel temizlik ihtiyaçlarını karşılamaya yeten bir miktar da değildir (Dünya Sağlık Örgütü kişi başına günlük olarak en az 100 litre su sınırı koymuştur. Güney Afrika’daki ortalama yoksul bir bölgede bulunan 8 kişilik haneler düşünüldüğünde, verilmesi gereken en düşük miktar aylık 24000 litre olmalıdır).

Tabandan yükselen özelleştirme karşıtı hareket Güney Afrika’daki çoğu su özelleştirmesi projesinin başarısız olmasını veya tekrar müzakere edilmesini sağlamıştır. 30 Nisan 2008’de Phiri’de Yüksek Mahkeme Yargıcı Moroa Tsoka kontörlü sayaçların yasal olmadığı, anayasaya aykırı olduğu kararını vermiştir. Bu, Güney Afrika’da ANC’nin suyun özelleştirilmesi  politikalarına karşı mücadelede önemli bir kazanım olmuştur. APF ve CAWP suyun özelleştirilmesine karşı, Güney Afrika’nın yoksul çoğunluğunun bu temel insan hakkından yoksun kalmaması için mücadelesini sürdürmektedir. 

Sayı7 Su Sayfa 78-80 İvme Dergisi yazısıdır. Kaynak gösterilmeden kullanılamaz.

Güney Amerika

Bolivya
Dünya Bankası tüm dünyada olduğu gibi Bolivya’da da suyun metalaştırılması konusunda kilit bir rol üstlenmiştir. Dünya Bankası’ndan alınacak kredinin şartı olarak, El Alto’daki genel su sistemi 1997’de özelleştirilmiştir. Ancak 8 yıl sonra, genişletilmiş su hizmetleri sözüne rağmen, özel bir şirket olan Agues Del Illimani (Ana hissedarı Suez’dir) El Alto’da 200.000 kişiye suyu iletmede başarısız oldu ve gelecekte bunu nasıl başaracakları konusunda da planları yoktu. Ek olarak, şirket Bolivya’da ayda 60$ maaş alanlar varken 445$ bağlantı ücreti istiyordu. Ocak 2005’te Suez’in Bolivya’dan hemen çekilmesini ve hükümetin şirketin hareketlerini incelemesini isteyen bir genel grev ve toplu protestolardan sonra Bolivya hükümeti, Aguas Del Illimani ile olan kontratını iptal etmeye karar verdi. Halkın başlangıçtaki bu kazanımına rağmen Bolivya hükümeti, Inter-American Development Bank, Dünya Bankası ve German Corporation GTZ’nin baskısıyla yeni bir plan adı altında, %35 hissesini Suez’in elinde bulunduracağı Kamu-Özel İşbirliği (Public-Private Partnership) modeline gideceğini duyurdu. Halk bu öneriyi reddetti ve bunun yerine El Alto ile La Paz (burası da Suez tarafından kontrol ediliyordu) için halk tarafından işletilen -seçili yurttaşlardan oluşan ve suya ticari bir ürün değil, kamu yararı olarak bakan bir heyetin yönettiği- bir kamu su şirketi kurulması çağrısında bulundu.

Cochabamba, Bolivya

Dünyanın en zengin su kaynaklarına sahip 16. ülkesi olan Bolivya’nın Cochabamba Belediyesi’ne 1996 yılında su şebekesinin özelleştirilmesi için 14 milyon dolarlık kredi teklif eden Dünya Bankası, bunun karşılığında kentin su işletmesinin özel şirketlere devredilmesini istedi. İstediği yanıtı alamayan DB, 1997 yılında Bolivya’nın uluslararası borcu olan 600 milyon doların silinmesi karşılığında Cochabamba su işletmesinin özelleştirilmesi talebini yineledi, aynı zamanda su tarifelerinin belirlenmesinde hiçbir kamu teşviğinin olmamasını istedi. 1998 yılında ise DB su konusunda Bolivya’ya bir ultimaton verdikten sonra, 1999’da, Bolivya’nın Cochabamba kentinin su kurumu SEMEPA, Amerikan Bechtel şirketinin yan kuruluşu olan International Water’a imtiyaz sözleşmesiyle devredildi. Yine aynı yılın Ekim ayında hükümet yardımlarını sona erdiren ve suyun özelleştirilmesine izin veren İçme Suyu ve Sağlık Önlemleri Yasası kabul edildi.

Cochabamba’daki özelleştirmeden sonra su fiyatları %100 ila %200 arasında olmak üzere yükseldi. Özellikle küçük çiftçiler ve serbest çalışanlar bu özelleştirmeden büyük darbe aldılar. Asgari ücretin 100 dolardan az olduğu bir ülkede aileler 20 dolar ve yukarısında su faturaları öder duruma geldiler. Bu pek çok Bolivyalı için suyun temel gıda maddelerinden bile daha pahalı olması anlamına geliyordu. Fiyatları karşılayamayan halk kendi çabalarıyla su edinmeye çalıştı. Bunun için su kuyuları açıldı ya da evlerin çatılarına yağmur suyunu toplamak için kaplar kondu; ancak şirket imtiyaz sözleşmesine dayanarak halkın kendi çabalarıyla elde ettiği suyun ücretini almak için görevlilerini yolladı.

Su fiyatına yapılan bu zamlarla yaşamları iyice zorlaşan halk, özel şirketi kovmak için mücadeleye başladı. 2000 yılına gelindiğinde Bolivyalı sendikacı Oscar Olivera öncülüğünde işçilerin, öğrencilerin, çiftçilerin, yerli halkın katılımıyla ‘Su ve Hayatın Korunması İçin Koalisyon’ kuruldu. Ocak 2000’de su fiyatlarının artmasına karşı koalisyon, sendikalar ve insan hakları eylemcileri 4 günlük genel grev düzenlediler. Bütün şehir toplu iş bıraktı. Grev protesto liderleriyle yerel yetkililerin görüştükleri merkez plazaya toplu yürüyüşle sonlandı. Müzakerelerin hiçbir sonuca ulaşmadığı anlaşıldı. Bu eylemi takip eden bir aylık sürede milyonlarca Bolivyalı Cochabamba’ya yürüdü ve yapılan yerel grevlerle tüm ulaşım durduruldu. Bu eylemler devam ederken hükümet halka fiyat artışlarının geri çekileceği vaadinde bulundu ancak sözünü yerine getirmedi.

Şubatta Bolivya hükümeti protesto yürüyüşlerinin yasal olmadığı, yasaklanmış olduğu gerekçesiyle, asker ve polislerden oluşan 1000 kişilik bir kuvveti kente el koymakla görevlendirdi. Süren protestolar, yürüyüşler ve grevler sırasında 175 kişi yaralandı, 2 genç kör oldu ve 1 kişi öldürüldü. Sonunda yerel yetkililer tümüyle geri çekilmeye ve su şirketiyle olan anlaşmayı yeniden gözden geçirmeye söz verdiler. Ama halk anlaşmanın sona erdirilmesini talep etti. Protestolar sürdü ve sonunda hükümet Nisan’da anlaşmayı sonlandırmayı kabul etti. Nisan 2000’de gerçekleşen bu eylemlerde hükümet tarafından insanlar öldürülmüş, tutuklanmış, medya ise sansürlenmiştir. Tüm bunlara rağmen halk Bolivya’da büyük bir zafer kazanmıştır. Halkın bu zaferinin ardından Bechtel ülkeyi terk etti. Cochabamba kentinde demokratik ve eşit bir su işletmesi modeli oluşturmak için Coordinadora del Agua kuruldu ve yedi üyesinden üçü halk tarafından seçildi.

Suyun özelleştirilmesi, arkasında Dünya Bankası’nın olduğu, Bolivya’nın kamusal işletmelerinin yabancı yatırımcılara satılmasıyla ilgili, içinde havayolu ve tren sistemlerinin, elektrik hizmetlerinin bulunduğu uzun öneriler listesinin son halkasıydı. Bolivya gibi para sıkıntısı içindeki borçlu devletler IMF ve Dünya Bankası’nın önerilerini çoğunlukla reddedemezler çünkü alacakları kredileri ve uluslararası yardımları riske atmak istemezler. Özelleştirmeler hükümetin hızlıca nakit para elde etmesine yararken, bu para kamusal hizmetlerde değil, yine IMF, Dünya Bankası ve diğer kredi veren kuruluşlardan alınmış borçları ödemek için kullanılır ya da yerli sermayeye teşvik olarak verilir.

Halkın direnişinin hükümete geri adım attırmasının ardından Bechtel şirketi, Bolivya hükümetinden anlaşmayı iptal ettiği için tazminat istedi. 2001 yılında, anlaşmanın iptalinin şirketin gelecekte elde edeceği kârı kaybetmesine yol açtığı gerekçesiyle Bechtel, Dünya Bankası bünyesindeki ICSID’a (Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümlenmesi Uluslararası Merkezi) Bolivya hükümeti aleyhine 25 milyon dolarlık tazminat davası açtı. Ancak oluşturulan uluslararası baskı kampanyasının etkisiyle ICSID, batı yarımkürenin en fakir ve en borçlu ülkesi olan Bolivya’dan 25 milyon dolar alarak Bechtel’e hediye etmedi ya da edemedi, yalnızca sembolik olarak 5 bolivianos (yaklaşık 1 dolar) ödenmesine karar verdi. Bu, tekellere kendi güçlerinin sınırını ve örgütlü direnişin gücünü gösteren bir mesaj oldu.

Bolivya’nın bugün kendi su işletmesi modelleri vardır. Santa Cruz şehrinde 1979 yılından beri hizmet veren ve Latin Amerika ülkelerinde en iyi işletilen su işletmesi olan SAGUAPAC bir kooperatif örneğidir. Mali olarak bağımsızdır. Tüm aboneleri işletmenin (kooperatif) doğal üyeleri olup, bir karar mekanizması olan genel mecliste oy kullanma ve işletmenin yönetim ve denetim kurullarını seçme hakkına sahiptirler.

Uruguay
2002’de Uruguay hükümeti ile IMF arasında Uruguay’da bütün suların ve kanalizasyon hizmetlerinin özelleştirilmesini getirecek niyet mektubu imzalanınca, toplumsal ve politik örgütler Ulusal Su ve Yaşam Koruma Komisyonu’nu (The National Commission in Defense of Water and Life – CNDAV) kurarak  yoğun bir mücadeleye başladılar. CNDAV, talebini Uruguay’daki tüm özel su şirketlerinin çekilmesi olarak belirleyerek, 31 Ekim 2004’te halkın yüksek katılımıyla gerçekleşen “Yapısal Su Reformu ve Su Savunması” başlıklı referandumun başarıya ulaşması için çaba gösterdi. Referandum “suyun doğal bir kaynak ve insan hakkı olduğunu” güvence altına alacak biçimde yasaları değiştirmek ve suyun kamu malı olarak kalmasını, özel şirketlerin suyu ele geçirmesinin engellenmesini sağlamak amacındaydı. Halkın %62’den fazlası bu talepleri destekleyerek suyun özelleştirilmesini reddetti.

Şili

1967 tarihli Tarım Reformu Yasası Şili’de su kaynaklarının planlanması ve denetimi görevini büyük oranda devlete veriyordu. 1981 yılında ABD’nin, diğer Batılı devletlerin ve uluslararası finans kuruluşlarının emperyalist müdahaleleri sonucu bir anayasa değişikliği yapıldı. Bu değişiklikle birlikte ‘kamu malı’ olarak nitelendirilen suyun kullanım hakkı ‘kişiye ait’ olarak değiştirildi, su arazi mülkiyetinden ayrıldı ve kendi başına bir meta olarak alınıp satılmaya, kiralanmaya ve devredilmeye başlandı. İdari Kanun kapsamında olan ‘su kullanım hakkı’ Medeni Kanun kapsamına alındı, mülk tahsis ve kayıt sistemine eklendi. Ayrıca Devlet Su Teşkilatı’nın su kullanım haklarını iptal etme ve kısıtlama yetkisi kuraklık gibi acil durumlar dışında elinden alındı. Yapılan bu yasa değişikliğinin sonucu olarak, su imtiyazı alan özel şirketler kendi dağıtım kanallarını oluşturdular ve suyu istedikleri miktar ve fiyatlarla kullanıcılara sattılar. Suyun kullanılmaması durumunda daha önce yasada bulunan ceza ödemesi ya da sözleşmenin feshi gibi önlemler özel mülkiyete aykırı olduğu gerekçesiyle kaldırıldı. Yasa değişikliği yapılarak özelleştirmeye gidilmesinin nedenini Şili hükümeti, atık ve içme suyunu işleyecek tesislerin kurulması ve işletilmesi için yeterli mali imkanının olmaması olarak açıkladı.

Şili’de 1998 yılında başlayan özelleştirmelerle beş büyük su işletmesi su şirketlerine satıldı. 1996 yılında Dünya Bankası, Şili’nin Santiago kentinde su hizmetini sağlayan kamu kuruluşu EMOS’u son derece etkili bir su işletmesi olarak tanımlanmıştı.  Kamu Hizmetleri Uluslararası Araştırma Birimi’nin  (PSIRU) de belirttiği gibi mali açıdan etkili kamu su işletmeleri çokuluslu şirketler için vazgeçilmez bir hedeftir, bu durum EMOS için de değişmedi. Fizibilite çalışmalarında uygulamaları üst seviyede etkili olarak tanımlanan EMOS, 1998 yılında hisse satışı yöntemiyle özel şirketlere satıldı.

1999 yılı Aralık ayı itibariyle Şili’nin şehir suyu işletmelerinin % 58’i özel şirketler, % 37’si devlet kurumları, geri kalan kısmı ise belediyeler tarafından işletilmekteydi. Santiago, Valparaiso ve Concepcion gibi Şili’nin büyük kentlerinin su hizmetleri ise büyük oranda özel su şirketlerinin elinde bulunmaktaydı. Şili’nin en büyük 20 su şirketi yabancı sermayeli olup, RWE/Thames Water şirketi ülkenin içme suyu pazarının %20’sine sahipti.

Özelleştirmelerden sonra Şili’de etkin olan bu şirketler, imtiyaz sözleşmelerine aykırı olarak su fiyatlarını 1998-2000 arasında resmi rakamlarla %20 oranında artırmışlardır. Ancak Şili Tüketici ve Kullanıcı Örgütü 15.000 su faturasını inceledikten sonra gerçek artışın % 100, kimi durumlarda ise %200 oranında olduğunu açıklamıştır.

Şili hükümeti, özelleştirme karşıtlarının ve hükümet içindeki sol görüşlü üyelerin baskısıyla 2000 yılında, 1998’den beri yapılan özelleştirmeleri incelemiştir. İncelemenin sonucunda görülen olumsuz tablo ve halkın tepkisi karşısında Şili hükümeti, su şirketlerinin hisselerini satma yerine imtiyaz sözleşmeleri imzalamayı uygun görmüştür.

2001 yılının Nisan ayında başkent Santiago’da yoksul halk başkanlık sarayı önünde protesto gösterileri düzenlemiştir. Rancagua kentinde RWE/Thames Water’ın yan kuruluşu olan Libertador Su Hizmetleri Şirketi 120 evin suyunu su paralarını ödeyemedikleri gerekçesiyle kesmiştir.

Şili, su işletmelerinde özelleştirmeye birçok batılı ülkeden erken başlamıştır. Latin Amerika ülkeleri içinde en fazla özelleştirme yanlısı olan ülkedir. Başarı hikayelerine (!) büyük önem veren Dünya Bankası Şili’yi özelleştirme konusunda örnek ülkelerden biri olarak göstermiştir. Dünya Bankası Şili hükümetine su özelleştirmelerine devam etmesi halinde 250-300 milyon dolarlık kredi vermeyi planlamaktadır. Gelecek on yıl içerisinde ise içme suyu sağlama, arıtım, nehir ıslahı, sulama kanalları, kıyı temizliği kontrolü gibi projeler için 3-4 milyar dolarlık yatırım gerekmektedir.

Şili’deki su yönetimi ve uygulamalarına bakıldığında aşırı fiyat artışları, hizmetteki yetersizlikler, su çalışanlarına dönük haksız işten çıkarmalar ve hak gaspları, vaat edilen ama hayata geçirilmeyen yatırımlar, temiz içme suyuna ulaşmanın zorluğu, hatta kimileyin imkânsızlığı  uygulamanın ne denli başarılı olduğunu kanıtlamıştır!

21 Kasım 2004 günü Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) zirvesi Şili’nin Santiago şehrinde düzenlenmiş ve zirveye katılan Bush “piyasa diktatörlüğüne hayır” sloganlarıyla protesto edilmiştir. Şili halkı neoliberal serbest ticaret anlaşmalarına duyduğu öfkeyi alanlarda dile getirmiştir.

Meksika

Su özelleştirmesini dünyada en erken uygulayan ülkelerden biri de Meksika’dır. Meksika’da kamu kuruluşları tarafından sağlanan su hizmetleri, 1990’lı yıllarda yapılan yasal değişikliklerle özel şirketlere açıldı. Meksika Devlet Başkanı Salinas 1992 yılında Meksika Anayasası’nda değişikliğe giderek, su hizmetlerinin özelleştirilmesinin önünü açtı. Salinas’tan sonra gelen Zedillo hükümeti ise su ve kanalizasyon hizmetlerini devletin yükümlülüğünden çıkarıp yerel yönetimlere verdi. Yetki devrinin gerçekleşmesinin ardından Suez ve Vivendi gibi dev su tekellerinin yanısıra İngiliz (United Utilities) ve İspanyol (Aguas de Barcelona) su tekelleri de Meksika’daki su hizmetlerinin %20’sini 10 yıl içinde aldılar. 1993 yılında Mexico City’nin su şebekesi dört ayrı bölgeye bölündü. İhaleye çıkarılan bu bölgelerin ikisini Suez ve Vivendi, diğer ikisini de iki İngiliz şirketi aldı. Her şirket aldığı bölgede kendi su tarifesini uygulamaya başladı.

Meksika hükümeti 2001 yılında su özelleştirmesinin yaygınlaşmasını sağlamak amacıyla PROMAGUA (Su Sağlayan Şirketlerin Modernizasyonu) adı altında bir program başlattı. Nüfusu 50.000’den fazla olan 678 belediye (ülke nüfusunun %70’den fazlası) bu program kapsamına alındı. Dünya Bankası da bu programı desteklemek amacıyla Meksika Ulusal Su Komisyonu’na 250 milyon dolar kredi verdi. 2002 yılında 30 eyalette imtiyaz sözleşmesi imzalanırken, 2004 yılında su tekellerinin istekleri doğrultusunda Ulusal Sular Yasası mecliste hazırlandı. Dünya Bankası PROMAGUA programına maddi destek sunmasının yanında kendi bünyesindeki çalışanlarla da destek verdi: Washington’da kurgulanan piyasa anlayışlı su modelini transfer etmek için Meksika’da eğitim merkezleri açtı, bu merkezlere su alanında faaliyet gösteren çalışanlarını gönderdi ve 3000 Meksikalıyı bu modeli benimsetmek için eğitti. IDB (Inter-American Development Bank), Avrupa Bankası ve Fransa’daki su şirketlerinin de desteklediği bu merkezler PROMAGUA kapsamında kuruldu. DB ile çokuluslu şirketlerin su konusundaki politikalarını Meksika’da etkin bir şekilde uygulayan PROMAGUA, su hizmetlerinin kamu tarafından sağlanmasını hükme bağlayan yasaların değiştirilmesi koşuluyla belediyelere kredi vermeyi taahhüt etti. DB’nın yatırım kuruluşu olan IFC (Uluslararası Finans Kuruluşu) de yerel yasalarını değiştirip su işletmesini kamudan özel şirketlere veren belediyelere altyapı modernizasyonunda kullanılmak üzere beş milyar dolar kredi verdi.

Çokuluslu şirketler suyunu özelleştirmek istedikleri ülkeler hakkında gerekli araştırmayı önceden yapıp elde ettikleri bilgileri kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaktadırlar. Meksika’da yürütülen PROMAGUA programı da bu amaçla WEC’den (Dünya Çevre Merkezi) aldığı krediyle, çokuluslu şirketlerin hangi bölgede yatırım yapacaklarına karar vermeleri amacıyla, kamu kuruluşlarının büyük emek ve zaman harcayarak elde ettikleri stratejik ve önemli bilgilerin toplandığı bir ulusal bilgi bankası oluşturdu.

Uluslararası finans kuruluşları yerel yönetimler üzerinde baskı oluşturarak su işletmelerinin yönetiminin bütünüyle çokuluslu şirketler tarafından kurulan ‘yerel’ şirketlere bırakılmasını istediler. Yerel yönetimler tüm baskılara karşın su işletmelerinin hisselerinin çoğunu ellerinde tuttular. Meksika’nın kuzeyinde bulunan Saltillo kentindeki su şirketinin %51’i belediyeye, %49’u ise Aguas de Barcelona’nın yerel şirketi olan Inter AgBar’a aitti. Hisselerin büyük çoğunluğu belediyede olmasına karşın teknik uzmanlık ve bilgi birikimi eksikliği, ayrıca denetim olanaklarının bulunmaması nedeniyle sözleşmeye aykırı da olsa su fiyatlarındaki artış engellenemedi. Uluslararası finans kuruluşlarının da isteğiyle özelleştirmeden önce su fiyatlarında artışa gidilerek, özelleştirmeyle birlikte fiyatların düşeceği izlenimi yaratılmıştır. Bu yöntemle halkın özelleştirmeye destek olması ya da en azından karşı olmaması hedeflenmiştir. Ancak özelleştirmenin ardından şirketler, imzalanan sözleşmelere aykırı olarak, bir an önce yüksek kârlar elde etmek istedikleri için su fiyatını artırmaya devam ettiler. Meksika’nın Saltillo kentinde su imtiyazını alan şirket sözleşme gereği enflasyon oranında (iki yıl için ortalama olarak %11) artması gereken su tarifesini iki yılda %68’lere varan oranda artırmıştır. Birçok Meksikalı’nın suyu, ödeyemedikleri su faturaları nedeniyle kesilmiştir.

Su tekellerinin Meksika’da vaat ettikleri yatırımlara gelince, bu yatırımlar da hayata geçirilmemiştir. Meksika’nın Karayip sahilinde bulunan Cancun kentinde, su imtiyazını alan Fransız Suez’in yavru şirketi Azurix vaat ettiği yatırımı yapmadığı için kentin atık suyu Karayip Denizi’ne verilmiş, kirlenen deniz suyu nedeniyle kent ekonomisi büyük zarar görmüştür. Mexico City’nin dört farklı bölgesinde imtiyaz sözleşmeleri imzalayan su tekelleri uyguladıkları farklı su tarifeleri sonucunda halktan büyük tepki almışlardır. Halkın bu tepkisiyle belediye seçimlerini Demokratik Devrimci Parti kazanmıştır. Parti şirketlerin tüm kentte tek bir fiyat tarifesi uygulamaması durumunda imtiyazları kaldıracağını açıklamıştır. Şirketler uzun bir yasal süreçle karşı karşıya kalmamak ve imtiyazlarını kaybetmemek için belediye yönetiminin tüm isteklerini kabul etmişlerdir.

Arjantin

1950’lerden itibaren IMF’nin ekonomik boyunduruğu altında bulunan Arjantin’de, 1989 yılında Carlos Menem cumhurbaşkanı seçildiğinde, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik krizi çözmek adına yaptığı ilk iş özelleştirme olmuş ve yasaları yok sayarak geçirdiği acil durum kararnameleri ile ülkenin çoğu kamu kurumunu satılığa çıkarmıştır. Halkın malının yok pahasına özelleştirilmesi işleminin o yıllarda ülkede yaşanan yaklaşık %5000’ler oranındaki hiper enflasyona çare olması umuluyordu. Hükümet su dağıtım sistemindeki sıkıntıların ülkenin içinde bulunduğu borçlu ekonomi ile düzeltilemeyeceğini her ortamda dillendirerek halkın özelleştirmelere ikna olmasına uğraşıyordu. Bu gelişmeler olurken bir yandan da yeni konulan vergiler ile fiyatlarda iki haneli artışlar yapılıyordu. Oluşan (daha doğrusu oluşturulan) huzursuzluğun giderilmesi gerekçesiyle Dünya Bankası su sektörünün geleceğini planlamak üzere bir ekip kurdu. Arjantin’i ziyaret eden Dünya Bankası başkanı Lewis Preston bu sürecin tüm Latin Amerika için örnek olduğunu ilan etti. Arjantin’de eyaletlerde su arıtma ve dağıtım işi yapan kurumların %28’inin özelleştirilmesi ile halkın %60’ının evine ulaşan su tekellerin eline geçti.

Tucuman, Arjantin
1998’de Fransız su ve kanalizasyon hizmetleri şirketi olan La Compagnie Generales des Eaux, Arjantin’in küçük bir ili olan Tucuman’dan çekilmek için bir süreç başlattıklarını bildirdi. 1993’te özelleştirme kapsamında kentin su hizmetlerini alan ve kanalizasyon hizmeti ruhsatını elinde bulunduran bu güçlü şirket 5 yıl sonra ayrılmak istiyordu. Şirketin, özelleştirilen kamu hizmetlerinin uluslararası sermayelere yüksek kârlar vaat ettiği Arjantin’den ayrılmak istemesinin nedeni kent halkının yürüttüğü mücadeleydi. Şirket, su ruhsatını almasından itibaren halk tarafından şehrin her yerinde yoğun olarak protesto edilmişti. 1995’te işletmeyi üzerine aldığında hizmet bedellerini %104 oranında arttıran ve hizmet teslim koşullarını oldukça değiştiren şirkete karşı Tucuman halkı, bunun haklarına bir saldırı olduğu, aylık gelirlerinde azalmaya yol açarak yaşamlarını zorlaştırdığı gerekçesiyle şirket geri çekilene kadar örgütlü bir şekilde direndiler.

Örgütlü mücadele süresince tüm ilde çok etkili bir eylemlilik gerçekleştirildi. Başlangıçta mücadele konusunda önemli deneyimleri olan şeker kamışı üretim bölgesinde örgütlendiler. Farklı yerlerde düzenleme komiteleri oluşturduktan sonra Tucuman Tüketicilerini Koruma Birliği’ni (Association in Defense of the Consumers of Tucuman) kurdular. Halk su ve kanalizasyon hizmetleri için para ödemeyi reddediyordu. Kârında düşüş gören Fransız şirketi paraları toplamaya çalıştı. “Müşterilerine” karşı hizmeti keserek yasal tehditlerde bulundu. Bunun yanında Fransız hükümeti Tucuman halkının mücadelesinin sona erdirilmesi için Arjantin hükümetini baskı altına alırken, şirket il yönetimiyle yeniden müzakerede bulunma kararı aldı. 
 
1998’de il yönetimini halka baskı uygulamaya zorlayan şirket bundan da bir başarı elde edemedi. Ödeme boykotunun oluşturduğu duruma ticari olarak daha fazla dayanamadı ve sözleşme feshedildi. Şirket ve “müşteriler” arasındaki çatışma önce Fransa ve Arjantin arasındaki çift taraflı yatırım anlaşmasında hakemlik rolü üstlenen Dünya Bankası’nın alt kuruluşu ICSID’e taşındı. Sonuç olarak ICSID, uzlaşmazlığın ulusal adli makamlarda çözülmesi gerektiğine karar verdi. Ancak, genelde ICSID davalarına itiraz edilemese de Fransız şirketinin güçlü etkisiyle ICSID üzerinde “iptal prosedürü”nü uygulaması yönünde bir baskı oluştu. Özel bir komite davayı gözden geçirerek asıl kararın üstünde bir kararla davayı esas mahkemeye iade etti.
 
Yeni il yönetimi halkı ödeme boykotunu savunmada yasal korumadan yoksun bıraktı. Bu önemli bir sorundu çünkü yeni hizmet özelleştirmeleri yoldaydı. Buna karşılık, su tüketicilerinin haklarını korumak amacıyla davayı yeniden başlatmak için Tucuman’ın yerel yönetiminden talepte bulunan uluslararası bir kampanya başlatıldı.

Kadınlar başından sonuna dek bu mücadelede çok önemli bir rol oynadılar. Toplantıların düzenlenmesine öncülük ettiler. Fransız şirketi öne çıkan protestocuları, aileleri çeşitli biçimlerde tehdit ettiğinde şirkete karşı mücadeleye devam etme kararında en sağlam duruşu sergileyen kadınlar oldu. 

Sayı 7 Su Sayfa 80-88 İvme Dergisi yazısıdır. Kaynak gösterilmeden kullanılamaz.

Asya İvme Dergisi Sayı 7 Su Sayfa 88-92 http://www.ivmedergisi.com/asya.html adresine eklenince konacaktır.

Avrupa

Birleşik Krallık-İngiltere

Birleşik Krallık; İngiltere, Galler, İskoçya ve Kuzey İrlanda’dan oluşmaktadır. Birleşik Krallık’ta su yönetimi ve bu konudaki çalışmalar Orta Çağ’a kadar uzanmaktadır. 19. yüzyılda Sanayi Devrimi’yle birlikte altyapı sistemleri geliştirilmeye başlanmıştır. Özellikle Londra gibi büyük kentlerde özel su şirketleri su hizmetlerinin kurulumu ve işletilmesinde rol oynamışlardır. Su kirliliği ile yüz yüze kalınıp suyun halk sağlığı açısından önemi anlaşılınca, 1848, 1866 ve 1872 yıllarında halk sağlığı için kanunlar çıkarılmış, bu yasalarla birlikte görüşülen 1847 ve 1863 tarihli yasalarla da su hizmetlerinin yönetimi tamamen yerel yönetimlere verilmiştir.

1970’li yıllarda Avrupa Birliği üyeliğiyle birlikte Birleşik Krallık’ta su yönetimi değişmiştir. 1973 tarihli Su Yasası’yla İngiltere ve Galler’de su yönetim sistemi değiştirilmiş; ülkedeki nehir havzaları temel alınarak belirlenen on bölgede su ve atıksu hizmetlerini yürütecek su idareleri oluşturulmuştur. On su idaresinden biri Galler Bölgesi’nde, geri kalanlar İngiltere’dedir. Bu su idareleri havzada su kaynaklarının planlanması, su arzı, atıksu, yüzey sularındaki kirliliğin önlenmesi, balıkçılık, su rezervlerinin kullanımı ve lisans verme gibi görevleri olan, düzenleyici bir kuruluş konumundaydı. Merkezileşmeye dayalı bu yeni modelle, belirlenen on bölgedeki su idarelerinin yöneticileri merkezi hükümet tarafından atanmakta ve merkezi yönetime karşı sorumlu tutulmaktaydılar. Bölgesel su yönetimlerinde tarım, balıkçılık ve sanayi sektörlerinden, ayrıca yerel yönetimden temsilciler bulunmaktaydı. Yaptıkları toplantıların ise kamuya açık olması gerekliliği yasada belirtilmişti.

1980’li yıllarda devlet yönetimine egemen olan yeni-muhafazakarlar, suyu ülke düzeyinde özelleştirmeye başlamışlardır. 1983 yılında yapılan yasal düzenlemelerle su idarelerinin statüsü ve yönetim yapılarında değişiklik yapılmıştır. Yönetim kurulları dışında oluşturulacak danışma kurullarında yerel yönetim temsilcileri, sanayi ve ticaret sermayesinin temsilcileri ve su kullanıcılarının temsilcilerinin bulunması öngörülmüştür. Bunun yanında daha önce kamuya açık olarak yapılan bölgesel su yönetimleri toplantılarının artık kapalı olmasına karar verilmiştir. Bu değişikliklerle İngiltere ve Galler’deki su yönetimlerinin kamusal özelliği ve şeffaflığı kaldırılmış, suyun artık bir meta olarak değerlendirilmesi yolunda adımlar atılmıştır. Özelleştirmelerle on ayrı bölgede kurulmuş olan su idareleri 25 yıllık imtiyazlarla 10 su şirketine verilmiştir. Özelleştirmelere gerekçe olarak AB çevre ve su standartlarına ulaşmak, finansman ihtiyacını karşılamak, rekabeti ve etkinliği artırmak gösterilmiştir.

1989 tarihli Su Yasası’yla kamu eliyle yürütülen su ve atık su hizmetlerinin tamamı özelleştirilmiştir. Birleşik Krallık’taki bu girişim İngiltere ve Galler’i kapsamış, Kuzey İrlanda ve İskoçya bunun dışında bırakılmıştır. Yine bu yasayla Çevre Ajansı, Su Hizmetleri Ofisi gibi su hizmetlerinde düzenleme yetkisine sahip düzenleyici kuruluşlar oluşturulmuştur.    
Hükümetin 1989 yılında hayata geçirdiği suyun toplu özelleştirilmesi kararıyla birlikte sudaki yıllık yatırım miktarı ikiye katlanmıştır. İngiltere’de suyun kamu denetiminden çıkarılıp özel sektöre devredilmesiyle su fiyatları % 150-450 oranında artmıştır. Şirket karları ise %692 seviyesini bulmuştur.
Birmingham’da ön ödemeli kontör uygulamasına geçildiğinde, insanlar sifon çekme maliyetli olduğu için saksılara dışkılamaya ve bu saksıları dışarı atmaya başladılar. Bölgede dizanteri vakaları altı kat artınca 1998’de kontörlü sayaç uygulamasından vazgeçildi.

1989 yılında Londra ve Thames Vadisi’nde imtiyaz alan Thames Water şirketi 7 milyon kişiye içme suyu, 11 milyon kişiye ise atıksu arıtma hizmeti sağlama işini almıştır. 2002 yılında Alman RWE’ye satıldığında 870 milyon sterlin cirosu ve 6000 çalışanı ile İngiltere’nin en büyük su ve atıksu şirketiydi. RWE eskiyen su şebekesine hiçbir yatırım yapmadığı için aşırı yağmur yağdığında içme suyuna karışan yağmur suyu nedeniyle Hepatit-A hastalığı özelleştirme öncesinin iki katı oranında görülmeye başlanmıştır. Özelleştirme sonrasındaki ilk iki yılda 21 bin evin suyu kesilmiştir.
Halkın bu durumuna karşılık, 1994-1995 döneminde Thames-Water şirketinin vergi dışında kalan karı 303.7 milyar sterlin, bir önceki dönem karı ise 222.3 milyar sterlin olarak belirlenmiştir. Yine İngiltere’deki su tekellerinden biri olan South West Water ise fiyatları 1989-1994 arasında %187 oranında artırmış, 1993-1994 dönemindeki kârı vergiden sonra 85.9 milyon sterline ulaşmıştır. Toplama bakıldığında, 1989-1998 yılları arasında İngiliz su tekellerinin ortalama karı %142 oranında artmıştır. Tablo-1 tekellerin adı geçen dönemdeki kâr artış oranlarını göstermektedir. 
Şirket    Ortalama Kâr Artış Oranı (%)
Anglian    158
Northumbrian    898
Northwest    658
Severn Trent    100
Southern    115
South West    72
Thames    92
Welsh    351
Wessex    351
Yorkshire    50
Toplam    142
Tablo 1 – 1989-1998 Yılları Arasında İngiliz Su Tekellerinin Ortalama Kârlılığı (1997/1998 fiyatlarıyla)
Kaynak: Dore, Kushner ve Zumer
İskoçya, İngiltere’de yaşanan özelleştirme sürecinden doğrudan etkilenmese de 2002 yılında çıkarılan İskoç Su Yasası’yla suyun yönetimi önemli ölçüde değiştirilmiştir. Su konusunda yönetim daha önce belediyelerde iken, çıkarılan yeni su yasasıyla İngiltere’deki düzenleyici yapıya benzer bir yapıya gidilmiştir. İskoçya’nın tamamı tek su işletmesi olan Scottish Water’ın eline bırakılmıştır. 

Fransa

Özel şirketlerin Fransa’da su hizmetlerine katılımı 19. yüzyılın başında başlamıştır. Su alanının uzun süren şekillenme sürecinde 1964 ve 1992 tarihli Ulusal Su Yasaları’nın temel bir yeri vardır. 1964 tarihli Ulusal Su Yasası, Fransa’da su kaynaklarının yönetiminde havza bazında ölçeğin temel alınmasına ilişkin yasal düzenlemeleri içermekteydi. Bu yasayla Fransa, Adour-Garonne, Artois Picardie, Loire-Bretagne, Rhine-Meuse, Rhône-Méditerranée et Corse ve Seine-Normandie adını taşıyan altı su havzasına bölünmüştür. Bu altı bölgede bugün yerel yönetimlerin bir numaralı ortağı olan Su Ajansları kurulmuştur. Bu ajanslar birer kamu kurumu olup Sürdürülebilir Kalkınma ve Ekoloji Bakanlığı ile Maliye Bakanlığı’ nın vesayetinde çalışmaktadır. Su Ajansları’nın tüzel kişiliği ve mali özerkliği vardır. Yönetim kurulları yerel topluluk temsilcileri, su kullanıcı temsilcileri, devlet temsilcileri ve ajans personel temsilcilerinden oluşmaktadır. Beş yıllık programlarla çalışırlar. Su Ajansları’nın finansal kaynağı su kullanımı ve atıksu fatura ödemelerinden gelmektedir. Yüzey suları, yer altı suları ve deniz aşırı karasal sularla ilgilenirler. Görevleri su kirliliğine karşı mali ve teknik destek sağlamak, araştırma ve inceleme yapmak, istenilen su kalitesi hedefine ulaşmak, kaynak ve kullanıcı arasındaki su ihtiyaç dengesini sağlamak, kaynakları geliştirmek ve iyileştirmek, sel baskınlarını önlemektir.

16 Aralık 1964 tarihli yasa ve 14 Eylül 1966 tarihli kararname ile havza kurulları oluşturulmuştur. Bu kurullar su politikalarının oluşumunda danışmanlık yapar, su ajanslarının programını onaylar, yönetim kurulu kararları hakkında görüş bildirebilir, fatura tabanlarını ve oranlarını inceler ve yapılacak işlerin takibini yaparlar. 2005 yılında, kriz durumunda yönetim ihtiyacını karşılamak, gerekli mali ve teknik desteği sağlamak da havza kurullarının görevleri arasına dahil edilmiştir. Havza kurulları su konusuyla ilgili pek çok farklı kesimi bir araya getirir (devlet, bölge, özel işletme, yerel yönetim temsilcileri ve uzmanlar) ve genellikle ‘Su Parlamentosu’ olarak adlandırılır.

1992 yılında çıkarılan Ulusal Su Yasası ile AB standartları mevzuata alınmıştır. Su kirliliği kontrolünde tüketene-kirletene ödet politikası hayata geçirilerek piyasacı bir yaklaşımın temelleri atılmıştır. Kirletme vergisi tarımla uğraşan kesim dışarıda tutularak büyük ölçüde hane halklarından alınmaya başlanmıştır. Aynı yasada su ekonomik bir kaynak olarak değerlendirilmiştir.

1995 yılında çıkan Barnier Yasası ise özel sektörün su yönetimine yönelik imtiyazlarını sınırlamıştır. İmtiyaz, kira veya akarsu sözleşmelerinin süreleri 20 yılla kısıtlanmış, hakların devri de yasaklanmıştır.

Fransa’da su kaynaklarının yönetimi havza düzeyinde olmasına rağmen yerel yönetimlerin su yönetimlerinde büyük sorumlulukları vardır. Suyun toplanması, arıtımı ve dağıtımı belediyelerin yetki ve sorumluluğuna verilmiştir. Belediyeler aynı zamanda yatırım kaynaklarından da sorumludurlar. Bu kapsam içinde olan belediye sayısı 36.500 civarındadır. Su ile ilgili yatırımlarda Su Ajansları, İl Özel İdareleri veya Bölge Yönetimleri belediyeye maddi ve teknik destek sunarlar.

Belediye yönetimleri su hizmetlerini doğrudan kendileri yerine getirdiği gibi (tekelden işletim biçimi) özel şirketlere de yaptırabilirler (kira ya da imtiyaz sözleşmesiyle özel sektöre yetki devri). Belediyeler bu iki farklı uygulamadan birini seçebilir ve farklı fiyatlar uygulayabilirler. Fiyat farklarının Rekabet Kurulu’nun belirlediği ölçüye uymak durumunda olduğu hüküm altına alınmış olsa da 1998 yılı verilerine göre bu iki işletim biçimi arasındaki fiyat farkı oranı %13 civarına varmıştır.

Su ve atıksu hizmetlerinin sözleşmeyle devri genellikle ihale yöntemiyle olmaktadır. Ancak bazı özel şirketler yerel yönetimlerle yakın ilişki kurarak rekabeti ortadan kaldırmış ve uzun vadeli sözleşmeler imzalamışlardır. Özel sektör daha çok içme suyu dağıtımı yetkisini almayı istemekte, parasal getirisi az olan atıksu hizmetleri çoğunlukla belediyeye bırakılmaktadır. Yerel yönetimlere kamu-özel ortaklığı kapsamında özel sektörle sözleşme imzalama izni verilmesine rağmen, herhangi bir havza ajansı ya da belli bir yetkili kurum tarafından doğrudan denetimleri yapılmamaktadır. Su işletmesinin özel şirketlere devri, belediye başkanının herhangi bir ihmalden kaynaklanacak hasardan sorumlu olmamasını beraberinde getirmektedir.

Kira sözleşmeleri yerel yönetimlerle özel şirket arasında imzalanan, süresi 5-20 yıl arasında değişen sözleşmelerdir. Şirket bu sözleşme ile su dağıtım hizmetini alırken, yalnızca tesislerin kullanım hakkını almış olur, yani yalnızca işleyişten sorumludur. Su fiyatı üzerinden ödenek alır, belli bir miktarı ise su şebekesinin finanse edilmesi ve amortisman masrafları için belediyeye verir. Yapılması gerekli yenilemeleri, yatırımları yapmak belediyenin sorumluluğundadır.

İmtiyaz sözleşmelerinde ise firma, sözleşme süresince yapacağı yatırımları önceden bildirmek kaydıyla  yatırım yapabilir. Sözleşmenin süresi bu yatırımın önemine büyük ölçüde bağlıdır. Kullanıcılardan fatura tahsis edilmesi de yine özel şirkete aittir.

Bunlar dışında karma işletim biçimi ya da akarsu sözleşmeleri gibi değişik işletim biçimleri de mevcuttur.

Fransa’da ülke nüfusunun yaklaşık olarak %80’inin su temini, %40’ının ise kanalizasyon hizmeti özel şirketler tarafından sağlanmaktadır. Bu alanda Fransa’nın üç su tekeli en büyük paya sahiptir. 2002 yılı verilerine göre su piyasasında Vivendi’nin %35, Suez Lyonnaise des Eaux’nun %23 ve Saur’un %16.5’luk payı vardır. Özel şirketlere yetki devri birçok olumsuzluğu da beraberinde getirmiştir. Su fiyatlarındaki artış bu olumsuzluklar arasında en önemlisidir. Su tekelleri bu artışın nedenini ‘sermaye yatırımı’ olarak açıklamaktadırlar.

Kamu-özel ortaklığı ile özel şirketlere devredilen su işletmeleri Fransa’daki yerel demokrasiyi de tehdit etmektedir. Su tekellerinin, seçimde yerel yönetimleri kazanma şansı olan adaylara sağladıkları maddi destek halkta güven sorunu oluşturmuştur.

Yönetim Biçimi    1994    1995    1996    1997    1998    1999
Yerel Yönetim    1489    1621    1716    1803    1848    1841
Özel Teşebbüs    1784    1908    1993    2050    2100    2100
Kamu-Özel Ortak Girişim    1734    1812    1963    2014    2076    2101
Ortalama     1689    1799    1910    1974    2015    2049
Tablo 2 – 1994-1999 Arasında Yıllık Ortalama Fiyat Hareketleri
(120metreküp/Fransız Frangı)
Kaynak: Dore, Kushner ve Zumer 2004

Tablo 2’de üç yönetim modeline göre 1994-99 arası su fiyatı hareketleri verilmiştir. En düşük fiyat artışı su hizmetlerinin yerel yönetimlerde olduğu bölgelerdedir. Bu fiyat artışları özel sektörün elinde olan bölgelerle karşılaştırıldığında %40 oranında düşük seyrettiği görülmektedir.

Fransız modeli su işletmelerinde mülkiyet kamuda kalsa da işletmenin özel şirketlere devri, kamunun karar alma sürecinden koparılmasının yanında standartların, fiyatların ve kamusal içeriğe sahip olması gereken normların da özel sektör mantığı ve piyasa koşulları içerisinde belirlenmesine yol açmıştır. Su hizmetleri bir kez ticarileştirildiğinde tüm bu sonuçlar kaçınılmaz olarak ortaya çıkmaktadır.

Fransa’nın su piyasasındaki  üç büyük su tekeline çok sayıda tüketici derneği dava açmış durumdadır. Fransa’da Sayıştay, Kamu Sektörü Yüksek Konseyi, Ulusal Değerlendirme Kurulu, Planlama İdaresi, Parlamento Teknolojik ve Bilimsel Tercihleri Değerlendirme Bürosu, Rekabet Kurulu, Parlamento Araştırma Komisyonu gibi devlet organları 20 yıllı aşkın bir süredir su yönetimini incelemekte ve uygulamaları eleştirmektedir.

Su uzmanları da Fransa’daki kamu-özel ortaklığı eliyle uygulanan su işletmesini eleştirmektedir. Bu uzmanlardan biri olan R.Petrella, suyun insanlığın ortak malı olduğunu, herkesin suya erişim hakkının olması gerektiğini, suyun mülkiyeti dışında yönetiminin ve işletiminin de piyasa kurallarına bırakılmaması gerektiğini, su sağlamanın kamusal bir hizmet olması gerektiğini savunmaktadır. Petrella’nın bu görüşleri ve itirazları Fransa’daki bir çok kesimi de harekete geçirmiştir. Fransa’da sivil toplum kuruluşları ve bir çok parti suyun kamusal bir hizmet olmasını, sağlıklı ve ucuz dağıtılmasını ve devletin suyun yönetimini tekelden yapmasını istemektedirler.

Fransa/Grenoble

1989 yılında Grenoble’da dönemin belediye başkanı suyun özelleştirilmesi için çeşitli yolsuzluklar yaparak su hizmetlerini yasadışı bir şekilde Suez tekelinin bünyesinde bulunan Lyonnaise des Eaux’a satarak özelleştirdi. Suyu bir meta olarak algılayan çokuluslu şirketler, Grenoble’deki bu uygulamayı su yönetimi için dünyaya örnek olarak gösteriyorlardı. Oysa özelleştirme sonucunda Grenoble’da suyun fiyatı iki misli artmıştı. Fransa’nın genelinde ise yapılan su özelleştirmeleri sonucunda ortalama %150 fiyat artışı olmuş, bunun dışında 5 milyon insan temiz sudan yoksun kalmış, kolera salgınları yaşanmıştır. Grenoble’da halkın vermiş olduğu politik ve hukuki mücadele sonrasında kentin su dağıtım sistemi 2000 yılında yeniden belediyeye devredilmiştir.

1984 yılında Grenoble Belediye Başkanı Alain Carignon, gaz, elektrik ve su hizmetlerinin  özelleştirilmesini esas alan bir politikayı hayata geçirmeye başladı. Carignon 1976-1978 yılları arasında genel sekreterliğini Jérôme Monod’ın yaptığı muhafazakar sağ parti Cumhuriyet İçin Birlik Partisi’nin (RPR) tanınmış bir üyesiydi. Jérôme Monod ise aynı zamanda Lyonnaise Des Eaux su şirketinin yöneticisiydi. 1989 yılında Carignon kentin su hizmetlerinin özelleştirilmesi için önerilen firmalar arasına Suez-Lyonnaise COGESE’yi de (Compagnie De Gestion Des Eaux du Sud-Est) dahil etti.  Grenoble şehir meclisinde Kasım 1989 tarihinde oylanarak su ve kanalizasyon yönetimi 25 yıllığına COGESE’ye devredildi. Anlaşma Demokrasi Ekoloji Dayanışma Derneği (ADES) liderliğindeki muhalefete, sendikaların yaptıkları grevlere, protesto gösterilerine ve vatandaşların kurdukları çeşitli tüketici dernekleriyle tüketiciler olarak özelleştirme planına dava açmalarına rağmen imzalandı. Özelleştirme yapıldığı sırada belediye suyu düşük bir fiyata ve iyi kalitede sağlıyordu. Belediye yönetimi de fiyatı düşük olmasına rağmen su işinin belediye bütçesine düzenli katkıda bulunduğunu dile getiriyorlardı.

Hukuksal süreçler işlemeye başladı. Bir yandan da kamuoyu baskısı ve mücadelesi sürüyordu. Bu sırasında Lyonnaise Des Eaux şirketinin suyun özelleştirilmesine karşılık olarak Carignon’un seçim kampanyasına para verdiği, bunun dışında  Suez-Lyonnaise’in iki yöneticisinin Carignon’a yüksek bir meblağ değerinde hediyeler verdiği ortaya çıktı. Böylelikle yolsuzluk yapıldığına dair davalar peş peşe açılmaya başlandı. 1995’te Carignon (kendisi daha sonra iletişim bakanı olmuştu) ve Lyonnaise Des Eaux yöneticilerinden Jean-Jacques Prompsey (daha sonra dünya çapında iş yapan SITA’nın başkanı oldu) rüşvet almak ve vermekten hapse mahkum edilmişlerdir. Carignon ayrıca kamu olanaklarını kişisel çıkarları için kullanarak tüketicilere zarar verdiği gerekçesi ile para cezası ve siyaset yasağına da çarptırılmıştır.

COGESE sözleşmeleri incelendiğinde fiyatların bir takım tekniklerle şişirilerek Grenoble halkına çok yüksek faturalar ödetildiği kanıtlanmıştır. Bu tekniklerden biri kayıt sözleşmelerinde yer alan giriş ücretleriyle oynamaktı. Araştırmalar sonucunda 1989’dan itibaren uygulanan bu teknikler ile faturaların  toplam 21 milyon FF şişirilmiş olduğu, 1995 yılında faturaların olması gerekenin %51 üzerinde olduğu ortaya konmuştur. Grenoble İdari Mahkemesi 1999 yılında COGESE tarafından dayatılan tarifelerin yasadışı  olduğuna karar vermiş ve giriş ücretleri halka iade edilmiştir.  

1996’da Société Des Eaux De Grenoble (SEG) adında %51’i belediyeye, %49’u Suez-Lyonnaise’e ait yeni bir şirket kuruldu. Belediyeden 7, Suez-Lyonnaise’den 5 müdür atandı. Fakat Suez-Lyonnaise bütün önemli kararlarda veto hakkını kullanarak engellemeler yapabiliyor, belirleyici olabiliyordu. Bu arada Suez-Lyonnaise halk sağlığı ve su tedariği için bir alt şirket kurdu (SGEA) ve belediyeyle 15 yıllık bir sözleşme imzaladı. 5 uzmanını SEG’de tutarak, geri kalan 82 kişilik uzman ekibini kazancı %100 Suez-Lyonnaise’e ait olan SGEA’ya aktarmıştı. Aynı zamanda bu yeni kamu-özel ortaklık girişiminin Suez-Lyonnaise şirketine sağladığı mali avantajlar vardı. Grenoble kent meclisi geçmiş beş yıl için COGESE’nin zararını telafi etmeyi kabul etmişti. Kent meclisi bu parayı elbette vergi mükellefi olan halktan alarak ödüyordu, ancak bu yeterli gelmediği için ödemeyi yapabilmek için SEG içindeki kâr payından vazgeçmek durumunda kalıyordu.

Bu arada siyasi muhalefet ve kamuoyu mücadelesi de devam ediyordu. Yaşananlar seçimlere de yansımış ve sol partiler belediyelerin çoğunda yönetime gelmişlerdi. ADES’in öncülüğündeki muhalefet şimdi de kamu-özel ortaklığı olan SEG’le 1996’da yapılan sözleşmeye itiraz ediyordu. 1998 yılının Ağustos ayında Grenoble İdari Mahkemesi bu sözleşmenin de kamuoyu yararına değil, rekabetçi anlayışa göre yapılmış olduğu gerekçesiyle geçersiz olduğunu ilan etti. Şehir meclisinde yapılan tartışmalar sonucunda 20 Mart 2000 tarihinde su hizmetlerinin yeniden yerel yönetime bırakılması onaylandı. Halkın muhalefeti Grenoble’da da kazanmıştı.

Bugün Grenoble’da Fransa’daki en düşük su fiyatı uygulanmaktadır. Ayrıca su hizmetleri de halka temiz, kesintisiz, kısacası sorunsuz olarak sunulmaktadır. 

Sayı 7 Su Sayfa 92-100 İvme Dergisi yazısıdır. Kaynak gösterilmeden kullanılamaz.

http://www.ivmedergisi.com/